Hozirgi o’zbek adabiy tili sintaksis

Ushbu kitob O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Qarshi davlat universiteti tomonidan chop etilgan "Hozirgi o'zbek adabiy tili sintaksisi" kursining ma'ruza matnlari hisoblanadi. Ushbu qo'llanma 5A 220100 – o'zbek filologiyasi bakalavri yo'nalishi uchun mo'ljallangan bo'lib, unda o'zbek tilining sintaktik qurilishi, gap tuzilishi, gap bo'laklari va ularning o'zaro munosabatlari kabi mavzular yoritilgan.

Asosiy mavzular

Sintaksis va uning o'rganish manbai: Sintaksisning o'rganish obyekti, asosiy sintaktik birliklar, lisoniy sintaktik qolip (LSQ) va uning turlari, an'anaviy va sistemaviy sintaksis haqida ma'lumot beriladi. Sintaksis tilning ijtimoiy vazifasini gap orqali amalga oshirishi, leksika va morfologiyaning sintaktik qurilishdagi roli, grammatika, morfologiya va sintaksisning o'zaro aloqadorligi tushuntiriladi. LSQ (lisoniy sintaktik qolip) tushunchasi va uning ahamiyati, qolip va nutqiy hosila o'rtasidagi dialektik bog'liqlik ochib beriladi.
Valentlik: Valentlik tushunchasi, lug'aviy va sintaktik valentlik, grammatik shakl valentligi, lisoniy va nutqiy jihatlar, imkoniyat va voqelik, erkin bog'lanish kabi masalalar ko'rib chiqiladi. Valentlikning ximiyaviy va tilshunoslikdagi ma'nosi, atomlar va lisoniy birliklarning birikish imkoniyatlari, lug'aviy va sintaktik qatlamlar, hokim va tobe valentliklar haqida ma'lumotlar beriladi.
Sintaktik aloqa va munosabatlar: Sintaktik aloqa, so'z tizmasi, so'z birikmasi, aloqa-munosabat shakllari, yordamchi so'zlar, so'z tartibi va ohang kabi tushunchalar yoritiladi. Mustaqil so'zlarning nutq jarayonidagi erkin bog'lanishi, tenglashish va tobelanish aloqalari, so'z qo'shilmalari, hokim va tobe a'zolar, so'z tizmasi va so'z birikmasining farqlari, sintaktik aloqani ta'minlovchi vositalar tahlil qilinadi.
So'z birikmasi LSQlari: Ushbu mavzuda lisoniy sintaktik qolip (LSQ) tushunchasi, lisoniy va nutqiy jihatlar, umumiylik, mohiyat, imkoniyat va sabab kabi kategoriyalar tahlil etiladi. Shuningdek, so'z yasash qoliplari, so'z birikmasi qoliplari, gap qoliplari, moddiylik va takrorlanuvchanlik, cheklanganlik va individuallik, majburiylik va ixtiyoriylik kabi tushunchalarga izoh beriladi.
Qo'shma gap LSQlari: Qo'shma gapning sodda gaplardan farqi, kesimlarning o'zaro munosabati, lisoniy holati, bog'lovchi vositalar, shakliy va mazmuniy jihatlar, tasniflash masalalari ko'rib chiqiladi. [WPm,WPm], [WPm - WPm], [WPm - WPm] kabi qoliplar, ularning lisoniy holati va talqini, nutqiy voqelanishi, bog'lovchili va bog'lovchisiz qo'shma gaplar haqida ma'lumot beriladi.
Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari. Undalma: Kirish kengaytiruvchilarning turlari (kirish so'z, kirish birikma, kirish gap), umumiy va o'ziga xos xususiyatlari, gapdagi o'rni, ifoda etadigan ma'nolari tahlil qilinadi. Kiritma qurilmalar, ularning gapdan farqi, o'rni va xususiyatlari, undalma va uning vazifalari haqida ma'lumot beriladi.
Gap bo'laklarining murakkablashuvi. Gapda ajratilgan bo'laklar: Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarning ma'nolari yetarli darajada ochilmagan bo'lishi, o'z navbatida ularni muayyanlashtiruvchi unsur qo'llanilishi, gaplarda ajratilgan bo'laklar haqida ma'lumot, ajratilgan kengaytiruvchilarni, ajratilgan so'zshakllar vazifalari haqida ma'lumotlar beriladi.