Tovushlar tizimi

Ushbu kitob O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi Guliston davlat universiteti O`zbek tilshunosligi kafedrasi tomonidan tayyorlangan "Kurs ishi" bo'lib, unda O'zbek tili tovushlar tizimi haqida ma'lumot berilgan. Kitob kishi tanasining til tovushlarini hosil qilishda qatnashadigan a'zolari, til tovushlarining ovoz va shovqinning qatnashuvi asosidagi tasnifi (ovoz tovushlar, shovqin tovushlar, ovozli tovushlar), shuningdek, ovoz va shovqinning ishtirokiga ko'ra unli va undosh tovushlar, sonor va shovqinli tovushlar, jarangli va jarangsiz tovushlar kabi mavzularni qamrab oladi.

Asosiy mavzular

Kishi tanasining til tovushlarini hosil qilishda qatnashadigan a'zolari: Kishi tanasining til tovushlarini hosil qilishda qatnashadigan a'zolari faoliyati bilan tanishish lozimligi, tovush hosil qilishda qatnashadigan a'zolarning fiziologik vazifalari, ovoz hosil qilishga xizmat qiladigan a'zo - ovoz paychalari, tovush hosil boʻlish oraligʻi va til yuzasining harakatlari haqida ma'lumotlar berilgan.
Til tovushlarining ovoz va shovqinning qatnashuvi asosidagi tasnifi: Ovoz va shovqinning til tovushlari tarkibida turlicha qatnashishi, ovoz tovushlar (unli tovushlar), shovqin tovushlar (jarangsiz tovush), ovozdor tovushlar (sonor tovushlar) va ovozli tovushlar (jarangli tovushlar) haqida tushunchalar berilgan. Shuningdek, bu tovush turlari orasidagi zidlanish va pogʻonali munosabatlar tahlil qilingan.
Ovoz tovushlar: Hozirgi adabiy oʻzbek tilining ovoz tovushlar tizimi (i, u, a, â, e, o) va ularning oʻziga xos xususiyatlari, lablarning qatnashish darajasiga, tilning yotiq va tik yoʻnalishdagi harakatiga koʻra tasnifi batafsil yoritilgan.
Shovqin tovushlar: Shovqin tovushlarining aytilishida ovoz paychalarining betaraf turishi, ularning lab va til tovushlari sifatida tasnifi, tovush oraligʻining joylashuviga koʻra farqlanishi (til oldi va til orqa tovushlar) haqida ma'lumotlar berilgan. Tovushlarning hosil boʻlish usuliga, tarkibiga, toʻsiqning miqdoriga koʻra tavsifi keltirilgan.
Ovozli tovushlar: Ovozli tovushlarning aytilishida havo oqimining ovoz paychalarida tebranish hosil qilishi va ogʻiz boʻshligʻida shovqin hosil qiluvchi toʻsiqqa uchrashi taʼkidlangan. Hozirgi adabiy oʻzbek tilidagi ovozli tovushlar (b, v, d, z, j, ç, g, g) va ularning lab va til tovushlari ekanligi koʻrsatilgan.
Ovozdor tovushlar: Ovozdor tovushlarning aytilishida ovoz paychalarining kuchli darajada tebranishi, natijada ovoz shovqindan ustun boʻlishi taʼkidlangan. Hozirgi adabiy oʻzbek tilida ovozdor tovushlar (y, m, n, ņ, l, r) va ularning oʻzaro keskin farqlari (ogʻiz tovushlari, burun tovushlari, portlovchi va sirgʻaluvchi tovushlar) haqida maʼlumotlar berilgan.