O`zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ushbu kitob O'zbek tili tarixiy grammatikasiga bag'ishlangan bo'lib, unda o'zbek tilining tarixiy taraqqiyoti davomida fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tizimidagi o'zgarishlar o'rganiladi. Kitobda tilshunoslik fanining asosiy tushunchalari, o'zbek adabiy tilining shakllanish bosqichlari, turkiy tillar oilasidagi o'rni va rivojlanish tendensiyalari yoritilgan. Asosan talabalarga mo'ljallangan ushbu matnda O'zbek tilining uzoq tarixiy taraqqiyot mahsuli ekanligini anglash imkonini beradi.

Asosiy mavzular

O'zbek tilining tarixiy grammatikasi: Fan sifatida o'zbek tilining fonetik sistemasi, leksikasi hamda grammatik qurilishining tarixini o'rganadi. Adabiy til tarixi bilan uzviy bog'liq holda o'rganiladi, lekin ularning tekshirish obyektlari farqlanadi.
O'zbek adabiy tilining shakllanishi: Qoraxoniylar davridagi adabiy til, Oltin O'rda adabiy tili va Movarounnahrda qo'llangan adabiy tillarning davomi sifatida shakllanadi. Eski o'zbek adabiy tili turkiy va qisman eron urug'lari tillarining ta'siri natijasida rivojlanadi.
Fonetika: Unli va undosh tovushlarning turli davrlardagi taraqqiyoti, fonetik sistema, unli va undosh tovushlarning shakllanishi, fonetik qonuniyatlar, bugin tuzilishidagi o'zgarishlar kabi masalalar o'rganiladi. Fonetik sistema tilning qurilish birliklari orasida o'zgaruvchanligi bilan ajralib turadi.
Morfologiya: Ot so'z turkumi misolida so'z turkumlarining yirik uch guruhi (mustaqil, yordamchi, undov va taqlidiy so'zlar) va ularning ichki kategoriyalari uzoq davrlar mobaynida taraqqiy etib kelgan. Ot yasalishi morfologik (affiksasiya) va sintaktik (kompozisiya) usullar orqali amalga oshiriladi. Grammatik kategoriyalardan son va egalik kategoriyalari tahlil qilinadi.
Kelishik kategoriyasi: Kelishiklar gapda otning fe'lga munosabatini ifodalaydi. Eski o'zbek tilida bosh, qaratqich, tushum, jo'nalish, o'rin-payt va chiqish kelishiklari mavjud. Vosita kelishigi XIII-XIV asrlarga oid yodgorliklarda uchraydi, lekin keyinchalik iste'moldan chiqadi.
Sifat: Sifat so'z turkumi turkiy tillarga xos xususiyatlarga ega. Narsa-predmetning belgisini bildirish sifatning semantik asosidir. Tub va nisbiy sifatlar, sifat darajalari va ularning intensiv formalari ko'rib chiqiladi. Yasama sifatlar morfologik (affiksasiya) va sintaktik (kompozisiya) usuli bilan hosil qilinadi.
Son: Sanoq, dona va tartib sonlarining ma'no turlari, tuzilishi va eski o'zbek tilida qo'llanish xususiyatlari bayon etilgan.
Olmosh: Kishilik, o'zlik, ko'rsatish, so'roq, birgalik, belgilash va gumon olmoshlarining ma'no turlari, turlanishi va fonetik variantlari tahlil qilingan.
Fe'l: Fe'lning semantik va grammatik belgilari, nisbatlari, fe'ldan so'z yasovchi affikslar va mayl-zamon formalari haqida ma'lumot berilgan.
Sintaksis: Tarixiy sintaksis, so'z birikmasi va gap bo'laklari haqida ma'lumot berilib, bog'lanish usullari yoritilgan.
Bir Bosh Bo'lakli Gaplar: Bir Bosh Bo'lakli Gaplar mohiyati, eski O'zbek tilida qo'llanilishi