Tilshunoslikkа kirish
Ushbu kitob, O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan "Tilshunoslikka kirish" fanidan ma'ruzalar matnini o'z ichiga oladi. Kitobda tilshunoslik fanining predmeti, vazifalari, asosiy tushunchalari, tillarning tasnifi, fonetika, leksikologiya, grammatika kabi muhim mavzular batafsil yoritilgan. Ma'ruzalar matni Termiz davlat universiteti filologiya fakulteti o'zbek tilshunosligi kafedrasi tomonidan tasdiqlangan.
Asosiy mavzular
- Tilshunoslikka kirish. Fanning predmeti, maqsadi va vazifalari: Tilshunoslik fanining predmeti, vazifalari, "Tilshunoslikka kirish" kursining mundarijasi, Til va nutq, Til ramzlar (znak) sistemasi ekanligi, Til va jamiyat. Sotsiolingvistika, Tilning asosiy stilistik (uslubiy) qatlamlari, Tilning tarixiy o'zgaruvchanligi. Sinxroniya va diaxroniya kabi masalalar ko'riladi. Asosiy tushunchalar: naturalizm, psixologizm, logizm, sosiologizm, strukturalizm va boshqalar.
- Fonetika va fonologiya: Fonetika va uning predmeti, Nutq tovushlari va nutq organlari, Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli, undosh va sonor tovushlar, Fonetik jaraYonlar. Kombinator va pozision o'zgarishlar, Singarmonizm, Fonema, fonema nazariyasi, fonologik maktablar va oqimlar. Fonologik alomatlar va oppozisiyalar, Bo'lin, Ur\u, Oxang kabi mavzularni qamrab oladi. Artikulyasiya, akustika, eksperimental fonetika, segmantal fonetika, stilistika va boshqa fonetika bilan bog'liq atamalar tahlil qilinadi.
- Leksikologiya va semasiologiya: Leksika, leksikologiya va semasiologiya xaqida umumiy tushuncha, So'z va uning ta'rifi. Til qurilishida so'zning o'rni, So'zning tovush va ma'no tomonlari. Uning tushuncha bilan aloqasi, Tilning leksik yarusi, leksikologiya sohasini o'rganadi. asosiy tushunchalar lug'at tarkibi, semasiologiya, onomasiologiya, etimologiya va boshqalar
- So'z ma'nolari o'rtasidagi munosabatlar: So'zning semantik qurilishi. So'z ma'nolari o'rtasidagi munosabatlar, Bir ma'nolilik va ko'p ma'nolilik, So'zlarning shakl va ma'no munosabatlari: omonimlar, sinonimlar, antonimlar kabi so'z ma'nolari va turlari ko'rib chiqiladi
- Lug'aviy birliklarning mavzu bo'yicha turlari: Terminlar, Frazeologizmlar, Tabu va evfemizm, So'zlar etimologiyasi kabi lug'aviy birliklarning tematik turlari o'rganiladi. har bir tur bo'yicha tushunchalar va misollar keltiriladi.
- Tilning lug’at tarkibi: Til lu tarkibining taraqqiYoti, Neologizmlar, arxaizmlar va istorizmlar, Leksikografiya, lugatshunoslik va uning vazifasi. Lu turlari kabi mavzular ochib beriladi. So'zlarning stilistik turlari, adabiy tillar, neologizmlar va lingvistik tahlil qilish usullari keltirilgan.
- Grammatika: Grammatika va uning bo'limlari haqida ma'lumot, Grammatik vosita, shakl va maʼno munosabatlari, So'zning grammatik shakllari, Grammatik kategoriyalar: jins, son, kelishik, zamon, Xulosa kabi mavzular batafsil ko'rib chiqiladi. Tilning grammatik qurilishi, nutqning grammatik strukturasi tahlil qilinadi
- Morfologiya: Morfologiya haqida tushuncha, So'z turkumlari. Ularning tasnifidagi asosiy prinsiplar (tamoyillar) asosiy grammatik qurilish ko'rib chiqiladi va so'z turkumlarining tasnifi tahlil qilinadi.
- Sintaksis: So'zlar o'rtasidagi grammatik aloqa va munosabat ma salasi, So'z birikmasi va gap, Gapning aktual bo'linishlari, Paradigma va sintagma, Xulosa kabi mavzular ko'rib chiqiladi. so'z birikmasi va gapni o'rganish turlari, qurilish usullari ham o'rganiladi.
- YOzuv: YOzuvning tarixiy ahamiyati, YOzuvning paydo bo'lishi, O'zbek Yozuvi tarixidan qisqacha maʼlumot: piktografiya Yozuv, ieroglifik Yozuvlar, fonografik Yozuvlar, o'zbek Yozuvining taraqqiYot bosqichlari, Hozirgi o'zbek grafikasi: kirillisa (rus grafikasi)ga asoslangan o'zbek Yozuvi: -lotin grafikasiga asoslangan o'zbek Yozuvi, Xulosa.
- Tillarning paydo bo'lishi va rivojlanishi: Tilning paydo bo'lishi haqida turli nazariyalar va oqimlar, Tilllarning taraqqiYot jaraYoni, qabila, xalq va milliy til, Xulosa kabi masalalar batafsil berilgan. Har bir mavzuni qisqacha tushuntirib berilgan.
- Tillarning tasnifi: Tillarning geneologik va morfologik tasnifi, Analitik va sintaktik tuzumdagi tillar haqida ma'lumot kabi masalalar yoritilgan. Alohida guruhga oid atama va iboralar tushuntirilgan.