Навоий асарлари матнида маъно торайиш ҳодисасига учраган лексемалар

Ushbu maqola Alisher Navoiy asarlarida ma'no torayishi hodisasiga uchragan leksik birliklarni tahlil qilishga bag'ishlangan. Maqolada qadimgi turkiy tildan meros bo'lgan so'zlarning Navoiy davridagi semantik o'zgarishlari, xususan ma'no torayishi jarayoni ko'rib chiqiladi. Muallif maqolada so'zlarning semantik evolyutsiyasini, ularning ma'noviy tuzilishidagi o'zgarishlarni va bu o'zgarishlarga sabab bo'lgan omillarni tahlil qiladi. Maqolada Navoiy asarlaridan olingan misollar bilan qadimgi va eski turkiy tillardagi ma'nolari bilan solishtirilib, semantik o'zgarishlar ko'rsatiladi. Maqolada "арыт", "аш", "бағ", "бэг", "кийик", "киши", "қозы", "қош", "қоп", "сарығ" kabi so'zlarning ma'nolari tahlil qilinib, ularning qadimgi turkiy tildan Navoiy davrigacha bo'lgan ma'no torayishi jarayoni namoyish etiladi.

Asosiy mavzular

Ma'no torayishi hodisasi: Ma'no torayishi hodisasi til taraqqiyotida so'z boyligidagi ayrim leksik birliklarning semantik strukturasining torayishi bilan bog'liq jarayon. Bu jarayon so'zlarning ma'nolarida aniqlik va ixtisoslashuvga intilish natijasida yuzaga keladi.
Alisher Navoiy asarlarida ma'no torayishi: Alisher Navoiy asarlarida ma'no torayishi hodisasi qadimgi turkiy tildan meros bo'lgan ko'plab so'zlarda kuzatiladi. Bu so'zlar Navoiy davrida o'zlarining dastlabki ma'nolarini yo'qotib, torroq va aniqroq ma'nolarda ishlatila boshlaydi. Muallif bir qator so'zlarni misol qilib keltirib, ularning ma'no torayishi jarayonini tahlil qiladi.
"арыт" so'zining ma'no torayishi: "арыт" so'zi qadimgi turkiy tilda "tozalamoq, soflamoq, ketkazmoq" ma'nolarini anglatgan. Navoiy tilida esa bu so'z faqat "kozini birla aritti" kabi iboralarda qo'llanilgan. Asosan kozni tozalash manoasida keladi. Boshqacha manoda ishlatilinshi kuzatilmaydi.
"аш" so'zining ma'no torayishi: "аш" so'zi qadimgi turkiy tilda "taom, ovqat" ma'nolarini anglatgan. Navoiy tilida esa bu so'z faqat "taom, ovqat" ma'nosida ishlatiladi. Boshqa manolarda ishlatilishi deyarli uchramaydi.
"сарығ" so'zining ma'no torayishi: "сарығ" so'zi qadimgi turkiy tilda oltinning rangini bildirgan. Vaqt o'tishi bilan xira degan manolarni ham anglata boshlagan. Navoiy tilida esa bu so'z asosan sariq rangni anglatish maqsadida qo'llanilgan.