Ingliz va o’zbek tillarida kesim ornida kelgan prossuaul sentakesimlar tipologiyasi

Ushbu dissertatsiya ingliz va o'zbek tillarida kesim o'rnida kelgan elementlarning differensial sintaktik-semantik belgilarini o'rganishga bag'ishlangan. Unda kesim o'rnida kelgan sintaktik birliklarning qiyosiy tipologik jihatlari, izomorflik va allomorflik xususiyatlari aniqlanadi. Tadqiqotda gaplardagi sintaktik birliklarni tahlil qilishda aniq lisoniy usullardan foydalanilib, ingliz va o'zbek tillarida kesim masalasi an'anaviy grammatikalardan farqli ravishda komponent va sintaksemalarga ajratib qiyosiy jihatdan tahlil etilgan. Shuningdek, ikkala tilda ham aktiv modal negative, aktiv negative, aktiv stativ kabi nokategorial belgilar aniqlangan.

Asosiy mavzular

Aktiv sintaksemalar tipologiyasi: Aktivlik belgisi (lotincha activ) harakat ma'nosini ifodalaydi. Bu sintaksema har ikkala tillarda NP2 o'rnida keladi va u yadro predikativ aloqa asosida agentivlik sintaksema bilan birikadi. Shuningdek, sintaksemalar gaplarda o'timli va o'timsiz fe'llar bilan ifodalanadi.
Aktiv negativ sintaksemalar tipologiyasi: Ingliz tilida gaplarda NP2 o'rnida kelgan aktiv sintaksemani ifodalovchi asosiy element fe'l yordamida beriladi va ular negativlikni turlicha ifodalashi mumkin. O'zbek tilida ham xuddi shunday, faqat ma'lum affikslar va ko'makchi fe'llar bilan.
Aktiv direktiv sintaksema tipologiyasi: Prosessual aktiv deriktiv sintaksema ingliz tilida to be fe'lining shaxsli shakli va fe'lning o'tgan zamon sifatdosh shakli yordamida majhul qurilmalar orqali ifodalanadi. O'zbek tilida esa -(i)l, -(i)n affikslari asosida yasaladi.
Aktiv modal va aktiv modal negativ sintaksemalar tipologiyasi: Ingliz tilida aktiv modal sintaksemalar ko'pincha modal fe'l+infinitiv yordamida ifodalansa, o'zbek tilida esa oldin harakat nomi (infinitiv) - kerak, lozim, shart, mumkin kabi modal so'zlar bilan ifodalanadi. Aktiv modal negativ sintaksemalar ham shunga o'xshash tarzda ifodalanadi.
Stativ sintaksemalar tipologiyasi: Ingliz tilida NP2 o'rnida kelgan stativ sintaksemaning ifodalanishi shunday leksik-semantik guruh fe'llari bilan beriladiki, ular gapdagi subyektning holatini ifodalaydi. O'zbek tilida ham shunday, faqat ma'lum fe'l shakllari bilan.
Ekzistensial sintaksemalar tipologiyasi: Mazkur sintaksema ingliz tilida to be fe'lining shaxsli shakli yordamida ifodalanadi, o'zbek tilida esa ko'rsatuv olmoshi va to'liqsiz fe'l kombinatsiyasi yordamida (masalan: Hammasi shu yerda).