Основной курс русского языка (раздел «Синтаксис»)
Ushbu metodik qo'llanma rus tilini o'rganuvchi talabalar uchun mo'ljallangan bo'lib, "Morfologiya" bo'limining davomi hisoblanadi. Qo'llanma 10 ta bo'limdan iborat bo'lib, leksik va grammatik mavzularni o'z ichiga oladi. Grammatik material rus tilining sintaksis bo'limini o'rganishga qaratilgan. Qo'llanmaning leksik materiali talabalarning ma'naviy dunyosini boyitish, gumanitar bilimlar sohasini kengaytirish va intellektual darajasini oshirishga xizmat qiladi.
Asosiy mavzular
- So'z birikmasi: So'z birikmasi ikki yoki undan ortiq mustaqil so'zlarning grammatik jihatdan bog'lanishidir. So'z birikmasida bir so'z bosh so'z, qolganlari esa tobe so'zlar hisoblanadi. So'z birikmalari sintaktik tahlil birligi sifatida gap tuzilishini o'rganishda muhim ahamiyatga ega.
- Gap: Gap tugallangan fikrni ifodalovchi so'z yoki so'zlar birikmasidir. Gaplar tuzilishiga ko'ra oddiy va murakkab bo'lishi mumkin. Oddiy gaplar bitta grammatik asosga ega bo'lsa, murakkab gaplar ikki yoki undan ortiq grammatik asosga ega bo'ladi. Gaplar mazmuniga ko'ra darak, so'roq va buyruq gaplarga bo'linadi.
- Gapning bosh bo'laklari (ega va kesim): Gapning bosh bo'laklari ega va kesim hisoblanadi. Ega gapda kim yoki nima haqida so'z borayotganini bildiradi va "kim?", "nima?" so'roqlariga javob beradi. Kesim ega haqida nima deyilayotganini bildiradi va turli so'roqlarga javob berishi mumkin. Ega va kesim gapning grammatik asosini tashkil qiladi.
- Gapning ikkinchi darajali bo'laklari (to'ldiruvchi, aniqlovchi va hol): Gapning ikkinchi darajali bo'laklari to'ldiruvchi, aniqlovchi va hol hisoblanadi. To'ldiruvchi kesim bilan bog'lanib, obyektni bildiradi va ko'pincha tushum kelishigida keladi. Aniqlovchi egaga yoki boshqa so'zlarga bog'lanib, ularning belgisini bildiradi va qanday?, qaysi? so'roqlariga javob beradi. Hol kesimga bog'lanib, harakatning bajarilish o'rnini, vaqtini, sababini, maqsadini va boshqa belgilarini bildiradi.
- Bir tarkibli gaplar: Bir tarkibli gaplar faqat ega yoki faqat kesimdan iborat bo'lgan gaplardir. Bunday gaplarda fikr bir bo'lak orqali ifodalanadi. Bir tarkibli gaplar ko'pincha tabiat hodisalari, holat, tuyg'ularni ifodalash uchun ishlatiladi.
- Murakkab gaplar: Murakkab gaplar ikki yoki undan ortiq grammatik asosga ega bo'lgan gaplardir. Murakkab gaplar bog'lovchilar yoki ohang yordamida bog'lanadi. Murakkab gaplar qo'shma va ergash gaplarga bo'linadi.
- Qo'shma gaplar: Qo'shma gaplar teng huquqli gaplarning bog'lovchilar yordamida birikishidan hosil bo'ladi. Qo'shma gaplarda har bir gap o'z mazmunini saqlab qoladi va boshqa gapga bog'liq emas.
- Ergash gaplar: Ergash gaplar bosh gapga tobe bo'lgan gaplardir. Ergash gaplar bosh gapni to'ldiradi, aniqlaydi yoki unga izoh beradi. Ergash gaplar bosh gapga bog'lovchilar yoki nisbiy so'zlar yordamida birikadi.
- Insholar to'plami: Ushbu qo'llanmada keltirilgan insholar o'quvchilarga o'z fikrlarini ifodalashda namuna bo'lib xizmat qilishi mumkin. Har bir insho muayyan mavzuga bag'ishlangan bo'lib, o'quvchilarning rus tilidagi savodxonligini oshirishga yordam beradi.