Sut emizuvchi hayvonlarda laktatsiya jarayoni va sut tarkibini o’rganishning ahamiyati
Ushbu malakaviy bitiruv ishi turli zotdagi sigirlarda laktatsiya jarayonining yuzaga kelishi, sutning tarkibi, fizik-kimyoviy xossalari, fiziologik xususiyatlarini o'rganishga bag'ishlangan. Unda sigir suti tarkibidagi oqsillar, yog'lar, uglevodlar va vitaminlar, shuningdek, turli omillar (genetik, fiziologik, texnologik, muhit) sutning kimyoviy tarkibiga ta'siri tahlil qilingan. Laktatsiya davrida sut hosil bo'lishi, sut berish jarayonining boshqarilishi, sog'ishning fiziologik ahamiyati, sigirlarni sutdan chiqarish va sutdan chiqqan davr kabi masalalar ham ko'rib chiqilgan. Ishda chorvachilik bilan shug'ullanuvchi ilmiy izlanuvchilar uchun tavsiyalar berilgan.
Asosiy mavzular
- Laktatsiya va uning ahamiyati: Laktatsiya (sut ajralishi) urg'ochi hayvonlarning sut bezlarida sut hosil bo'lishi hamda so'rish va sog'ish paytida sut ajralib chiqish jarayonidir. Laktatsiya davri hayvonlarning sut berish, ya'ni sog'in davridir. Mahsuldor hayvonlarda laktatsiya davri xo'jalik manfaatlari bilan belgilanadi.
- Hayvonlarda sut bezlarining o'sishi va rivojlanishi: Sut bezlari simmetrik joylashgan teri hosilalari hisoblanadi. Sut bezlari embrional rivojlanishning dastlabki bosqichida vujudga keladi va bir necha taraqqiyot bosqichlarini o'taydi. Muntazam jinsiy turkumlar boshlanishi bilan sut bezlarining faol o'sish bosqichi boshlanadi. Bo'g'ozlik davrida sut bezlari faol o'sa boradi.
- Sut emizuvchi hayvonlarda yelinning tuzilishi: Turli hayvonlarda sut bezlari soni, shakli va kattaligiga qarab farq qiladi. Sigir, echki, qo'y va biyalarda chov qismida joylashgan bezlar rivojlanadi. Serpusht hayvonlarda esa 10-16 ta sut bezlari mavjud. So'rg'ichlar soni sut bezlari miqdoriga to'g'ri keladi. Yelin bezli to'qima, sut yig'ish va chiqarish yo'llari sistemasi hamda biriktiruvchi to'qimali stromadan iborat.
- Laktatsiya davrida va sutdan chiqqan davrlarda sut bezlarida yuz beradigan o'zgarishlar: Sut bezlari tiklash (reproduktiv) sistemasining tarkibiy qismidir. Sigirlar yelin to'qimasining davriy o'zgarishi bug'ozlik va laktatsiya jarayonlari bilan bog'langan. Jinsiy jihatdan yetilgan hayvonlar yelinining bezli to'qimasi rivojlanadi. Sutdan chiqish davrida esa bezlarning involyutsiyasi (kattalashgan holatdan avvalgi holga qaytishi) boshlanadi.
- Sutning kimyoviy tarkibi va fizik xossalari: Sut tarkibida oqsil, lipid, uglevod, mineral tuzlar va suv bo'ladi. Sut tarkibida 200 ga yaqin turli moddalar mavjud. Ayrim komponentlar (kazein va laktoza) faqat sut tarkibida uchraydi. Sutning solishtirma og'irligi 1,028— 1,04, рН 6,5-6,7 atrofidadir. Yangi sog'ilgan sut bakteriotsid xususiyatlarga ega.
- Og'iz sutining tarkibi va xossalari: Tuqqandan keyin dastlabki 5-7 kun davomida hayvon sut bezlari ishlab chiqaradigan sekret og'iz suti deb ataladi. U sarg'ish-oq tusda bo'lib, tarkibida ko'p miqdorda karotin bo'ladi. Og'iz suti tarkibida oqsillar, karotin, natriy, xloridlar, temir A va E vitaminlar ko'p, laktoza va kaliy esa kam bo'ladi. Og'iz sutida immunoglobulinlar, vitaminlar, fermentlar (lizosim) bor.
- Sut hosil bo'lishi va uni boshqarish: Sut hosil bo'lish jarayonida butun organizm va sut bezining yaxlit javobi muhim. Sut bezi alveola va ingichka sut yo'llarining epiteliy hujayralarida sut tarkibiy qismlari hosil bo'ladi. Hosil bo'lgan mahsulot alveola bo'shlig'iga ajralib chiqadi. Sutning hosil bo'lishi uchun zarur mahsulotlar sut beziga qon orqali yetib boradi.
- Sut berish jarayoni va uni boshqarish: Sut berish - vaqti-vaqti bilan surilganda yoki sog'ilganda sutning chiqarilishidir. Sog'ishlar orasidagi davrlarda sut yelinning sig'imli sistemasida to'planadi. Sut bezi o'zining hosil qilgan shirasini tashqariga xar doim chiqaravermaydi.