Physics part i

Bu kitob O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan Al-Xorazmiy nomidagi Urganch Davlat Universiteti "Umuminjenerlik fanlari" kafedrasi tomonidan ishlab chiqilgan "Fizika" fanining I qismiga oid metodik qo‘llanmadir. Qo‘llanma fizika yo‘nalishi bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarni fizikaning mexanika qismida ishlatiladigan asosiy atamalar va tushunchalar bilan tanishtiradi. Qo‘llanma bakalavriat talabalari, o‘qituvchilar va kasb-hunar kollejlari talabalari uchun mo‘ljallangan.

Asosiy mavzular

O'lchov birliklari va ularning sistemalari: Kitobda uzunlik, massa, vaqt kabi fizik kattaliklarni o'lchash uchun ishlatiladigan CGS, FPS va MKS kabi asosiy o'lchov birliklari sistemalari, ularning ta'riflari va bir-biriga o'tkazish usullari keltirilgan. Bundan tashqari, Xalqaro birliklar sistemasi (SI) haqida ham ma'lumot berilgan. O'lchov birliklarining koherent sistemasi haqida tushunchalar berilgan. Standart o'lchov birliklari (metr, kilogram, sekund va hokazo) ta'riflari ham keltirilgan.
O'lchash xatoliklari va ularni aniqlash usullari: O'lchash jarayonidagi xatoliklar, ularning turlari (sistematik, tasodifiy, instrumental), xatoliklarni kamaytirish usullari, o'lchash aniqligi (accuracy) va ishonchliligi (precision) kabi tushunchalar ko'rib chiqiladi. Eng kichik o'lchov xatoligi, nol xatolik, paralaks xatoligi va boshqa xatoliklar turlari haqida ma'lumotlar beriladi. O'rtacha qiymatni hisoblash, xatolikni baholash, nisbiy xatolik va foizdagi xatolikni aniqlash usullari ko'rsatilgan.
Kinematika: Bir o'lchovli harakat: To'g'ri chiziqli harakatning kinematik xarakteristikalari (tezlik, tezlanish, bosib o'tilgan masofa va ko'chish) ta'riflari, bir tekis va notekis harakat qonuniyatlari, erkin tushish, gorizontal otilgan jism harakati, vertikal otilgan jism harakati, Nyuton qonunlari, inersiya, kuch, ta'sir va aks ta'sir, impuls, energiya va ish tushunchalari berilgan.
Kinematika: Ikki va uch o'lchovli harakat: Egri chiziqli harakatning kinematik xarakteristikalari, burchak tezligi, burchak tezlanishi, markazga intilma tezlanish, aylanma harakat qonuniyatlari, vektorlar bilan ishlash (qo'shish, ayirish, skalyar va vektor ko'paytirish), nisbiy harakat, jismning harakat trayektoriyasi va tezligini aniqlash kabi masalalar o'rganiladi. Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jismning harakati, maksimal ko'tarilish balandligi, uchish uzoqligi va traektoriyasi ko'rib chiqiladi.
Nyuton qonunlari va ularning tadbiqlari: Nyutonning birinchi, ikkinchi va uchinchi qonunlari, kuch, massa, impuls, energiya, ish kabi tushunchalar. Turli kuchlar (ishqalanish, elastiklik, tortishish) ta'sirida jismning harakati. Konservativ va nokonservativ kuchlar. Potensial energiya va uning harakat bilan bog'liqligi. Energiyaning saqlanish qonuni. Markaziy kuchlar ta'sirida harakat.
Mexanik ish, quvvat va energiya: Mexanik ish, quvvat va energiya tushunchalari, potensial va kinetik energiya, energiyaning saqlanish qonuni, mexanik ishni bajarish usullari, quvvatni hisoblash, foydali ish koeffitsienti (FIK), impuls va energiya orasidagi bog'liqliklar, elastik va noelastik to'qnashuvlar ko'rib chiqiladi.
Aylanma harakat: Qattiq jismning aylanma harakati, inersiya momenti, aylanma harakatning asosiy tenglamasi, burchak impulsi, aylanma harakatda energiya, Gyuygens-Steyner teoremasi, parallel o'qlar teoremasi, qattiq jismning muvozanat shartlari, og'irlik markazi va massa markazi tushunchalari beriladi.
Tortishish qonuni: Butun olam tortilish qonuni, gravitatsion doimiy, tortishish maydoni, gravitatsion potentsial, Yer sirtida va undan yuqorida erkin tushish tezlanishining o'zgarishi. Kosmik tezliklar (birinchi, ikkinchi kosmik tezlik). Sun'iy yo'ldoshlar harakati. Kepler qonunlari ko'rib chiqiladi.
Moddalarning elastiklik xususiyatlari: Elastiklik, deformatsiya, kuchlanish, nisbiy uzunlik, Guk qonuni, elastiklik moduli (Yung moduli, siljish moduli, hajm moduli). Puasson koeffitsienti. Ichki kuchlanish energiyasi. Elastiklik chegarasi va mustahkamlik chegarasi berilgan.
Sirt taranglik: Sirt taranglik, kapillyarlik, suyuqliklarda ho'llash va ho'llamaslik hodisalari, Laplas bosimi, suyuqlik tomchisi va pufak ichidagi bosim, Yerin shishasining shakli ko'rib chiqiladi.
Qovushqoqlik: Qovushqoqlik, suyuqlikning oqish rejimlari (laminar, turbulent), Reynolds soni, Stok qonuni, quvurda suyuqlikning oqishi, suyuqlikning chiqish tezligi ko'rib chiqiladi.
Gazlarning kinetik nazariyasi: Gazlarning kinetik nazariyasining asosiy qoidalari, ideal gaz holat tenglamasi (Mendeleyev-Klapeyron tenglamasi), gaz molekulalarining tezligi, gazning bosimi, gazlarning issiqlik sig'imi, gazlarning diffuziya qonuni ko'rib chiqiladi.