Predikat turlari va predikativlik
Ushbu kitob predikat turlari va predikativlik masalalariga bag'ishlangan. Unda predikatning gapdagi roli, turlari, tuzilishi va ifodalanish usullari kabi masalalar lingvistik, mantiqiy va grammatik nuqtai nazardan tahlil qilingan. Kitobda predikativlikning mohiyati, turlari va gap tuzilishidagi o'rni bo'yicha turli xil qarashlar keltirilgan va muhokama qilingan.
Asosiy mavzular
- Predikat va predikativ ifoda: Predikativ ifoda predikat va uning aktantlari munosabatidan tashkil topgan sintaktik qurilma ekanligi, predikativ ifodalarning turlari (bir predikatli va ko'p predikatli), va monopredikativ gaplar haqida ma'lumot berilgan.
- Monopredikativ gaplarning shakl o'zgarishlari: Monopredikativ gaplarning sistem paradigmatik shakl o'zgarishlari voqe bo'lishi, bu o'zgarishlarning asosiy struktura doirasidagi va doirasiga kirmaydigan turlari tahlil qilingan. Asosiy strukturadagi shakl o'zgarishlarining nutqiy paradigmatik shakllari, obyektiv modallik, shaxs-son, ifoda maqsad va boshqa nutqiy ma'nolari bilan bog'liqligi ko'rsatilgan.
- Ko'p predikatli qurilmalar: Ko'p predikatli qurilmalarda predikatlarning gapdagi rollari, qo'shma gap va sodda gap tushunchalari, polipredikatli sodda gaplarda predikatlar darajalanishi (qo'shilma va qo'shiluvchi predikatlar), hamda ravishdosh, sifatdosh va harakat nomli oborotlarning roli haqida ma'lumot berilgan.
- Maksimal sintaktik birliklar: Propozitsiyaning ikkilamchi ifodalari (predikativ ifodalar), maksimal sintaktik birliklar sifatida tahlil qilingan. Sintaktik birliklarning minimal va maksimal turlari, an'anaviy va tener grammatikasidagi yondashuvlar, hamda I.B.Dolininaning fikrlari keltirilgan.
- Jarayon va kauzativ predikatlar: Jarayon predikatlarining harakatning turli jarayonlarini (boshlanishi, davomi va tugashi) ko'rsatishi, asosiy harakat bildiruvchi predikatni argument qilib kelishi, hamda kauzativ predikatlar va ularning kauzativ vaziyatni ifodalashi haqida ma'lumot berilgan.
- Predikativlik mohiyati: Predikativlikning ta'rifi, gapni shakllantiruvchi sintaktik kategoriya sifatidagi roli, gap mazmuniga obyektiv borliqning u yoki bu hodisasi haqida xabar berish xususiyati, hamda turli tilshunoslarning (Xurshid Xayrullayev, V.V.Vinogradov) predikativlik haqidagi qarashlari muhokama qilingan.
- Modallik va predikativlik: Predikativlikning kesim bilan bog'liqligi, ega va kesim munosabati, modallikning predikasiyadagi o'rni, obyektiv va subyektiv modallik turlari, hamda zamon ma'nosining ifodalanishi kabi masalalar tahlil qilingan.
- Mantiqiy va grammatik predikat: Mantiqiy predikat va uning grammatik kesim bilan munosabati, modal so'zlarning roli, hamda gap tarkibidagi semantik-sintaktik nomutanosibliklar tahlil qilingan.