Qishloq xo‘jalik chorva mollarini oziqlantirish

Kitobda qishloq xoʻjalik chorva mollarini meʼyor asosida oziqlantirishning ilmiy asoslari, hozirgi davrga qadar qoʻllanib kelingan va qoʻllanilayotgan oziqlantirish tartiblari, oziqlarning kimyoviy tarkibi, hazm boʻladigan oziq moddalar, ularning mol meʼdasida hazm boʻlishi haqidagi tushunchalar yoritilgan. Chorva mollarini yem-xashakning energetik quvvati boʻyicha boqish yoki ratsionning energiya qiymatini topish qoidalari tushuntirib berilgan. Bundan tashqari, chorvachilik uchun jamgʻariladigan yem-xashakning tasnifi, oziqlarning toʻyimliligi, toʻyimlilik koʻrsatkichlariga taʼsir etuvchi omillar, oziqlarni tayyorlash texnologiyasi, toʻyimliligiga baho berish usullari haqida mukammal tushuncha beriladi. Kitob chorvachilik tarmoqlarida ishlovchi mutaxassislar, xoʻjalik boshliqlari, oziq tayyorlash sexlari, omixta yem tayyorlash kombinatlari mutaxassislari, qishloq xoʻjalik kollejlari, institutlari, boshqa sohadagi oliy oʻquv yurtlarining qishloq xoʻjalik fakultetlarida taʼlim olayotgan talabalar uchun darslik sifatida yozilgan.

Asosiy mavzular

Mollarni me’yor asosida oziqlantirishning qisqacha tarixi: Unda XIX asr o‘rtalaridan boshlab chorva mollari oziq me’yorlarini belgilashning dastlabki urinishlari, evolyutsiyasi va keyingi bosqichlari haqida ma’lumot berilgan. Xususan, Volf, Teer, Gruven, Gennenberg va Shteman kabi olimlarning oziqlantirish sohasidagi hissasi yoritilgan. Oziqlantirish me’yorlarini belgilashda tirik vazn, yosh, mahsuldorlik, fiziologik holat, iqlim sharoiti kabi omillarning ahamiyati ko‘rsatilgan.
Mollarni me’yor asosida boqishning mahsulotni ko‘paytirishdagi ahamiyati: Qishloq xo‘jalik chorva mollarini to‘g‘ri oziqlantirish yuqori sifatli zotlarni vujudga keltirish, urchitib kelinayotgan zot yoki avlodlarni takomillashtirish, mollarning xo‘jalik ahamiyatini oshirish, yosh mollarning o‘sishi va rivojlanishini ta’minlash, ularning tetik va sog‘lom bo‘lishini ta’minlash imkonini beradi. Ratsionga binoan hazm bo‘ladigan oziq moddalar, vitaminlar, mineral elementlar, aminokislotalar molning fiziologik talabini qanchalik qondirayotganini nazorat qilib borish muhim sanaladi.
Oziq moddalarning mol vujudidagi fiziologik ahamiyati va ularning hazm bo‘lishi: Bu bo‘limda suv, oqsil, uglevodlar, yog‘lar, vitaminlar, mineral va mikroelementlarning hayvon organizmidagi roli, ularning hazm bo‘lishi, organizmdagi funksiyalari, oziqlantirishda ularning ahamiyati batafsil yoritilgan. Xususan, oziqlarning kimyoviy tarkibi, ularning hazm bo‘ladigan oziq moddalari, ularning energetik qiymati, almashinadigan energiya bo‘yicha baholash kabi muhim masalalar ko‘rib chiqilgan.
Oziqlarning kimyoviy tarkibi: Har qanday oziqning kimyoviy tarkibini bilish uni zooteхnika jihatidan tahlil qilishdan iborat. Bu tahlil oziqlar tarkibidagi hazmlanadigan oziq moddalarni aniqlashga qaratilgan. Oziqlarni kimyoviy tahlil qilishda ular quritiladi, suv ajralib chiqadi, so‘ngra quruq modda organik birikmalar, mineral modda, mikroelement va tuzlardan tashkil topganligi aniqlanadi. Organik birikmalar azotli va azotsiz moddalardan iborat bo‘lib, azotli qismi protein, azotsiz qismi yog‘ va uglevodlardir.
Oziqlarni tarkibidagi hazm bo‘ladigan oziq moddalar bo‘yicha baholash: Oziq moddalarning hazm bo‘ladigan qismini aniqlash uchun mol yoki parrandaga yedirilgan oziq moddalardan ajratib chiqarilgan moddalar miqdori hisobga olinadi. Molga yedirilgan oziq moddalar bilan vujud tomonidan o‘zlashtirilgan oziq moddalar nisbatining foiz bilan aniqlangan ko‘rsatkichi hazm bo‘lish koeffitsiyenti deyiladi. Bu koeffitsiyentni aniqlash uchun maxsus fiziologik tajriba o‘tkazilishi kerak.
Oziqlarni energetik qiymati bo‘yicha baholash: Har qanday tirik mavjudot hayot faoliyati va o‘zining fiziologik holatini tiklab turish uchun tashqi muhitdan oziq moddalar olib turishi kerak. Shuning uchun mollarning ratsioniga yem-хashakning organik moddalari keltirilib turilishi va ular o‘z yo‘lida foydali energiya ajratish uchun sarflanishi, oziqning quruq moddasi tarkibida kelgan mineral element, mikroelement, ferment va vitaminlar esa tana to‘qimalarini hosil qilishda, vujudda boradigan fiziologik jarayonlar va kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etishlari lozim. Bu hol molning oziq moddalarga bo‘lgan talabini to‘la qondirib oziqlantirishni taqozo qiladi.
Cho‘chqa boqishda almashinadigan energiya miqdorini aniqlash: Cho‘chqalarni oziqlantirishda yemning yoki ratsionning almashinadigan energiyasi ikki usul bilan topiladi. Birinchisi, cho‘chqaga yedirishga mo‘ljallangan oziqning kimyoviy tarkibiga asoslanib, shu yemning har 1 kg da qancha hazm bo‘ladigan oziq moddalar borligi aniqlanishi kerak. Ikkinchisi esa ratsionning umumiy energiyasini almashinadigan energiya nisbatiga ko‘paytirib aniqlashdan iborat.
Parrandachilikda oziq yoki ratsionning almashinadigan energiyasini aniqlash: Parrandaga beriladigan oziqdan 1 g namuna olinib, kalorimetr bombasida yondiriladi. Yonish davomida hosil bo‘lgan issiqlik ko‘rsatkichlari asosida formula bo‘yicha oziqning umumiy energiyasi aniqlanadi. So‘ngra ayni holdagi yem parrandaga yediriladi. Shu oziq hisobiga parranda ajratib chiqargan aхlat ham kalorimetrda yondirilib, umumiy energiyasi topiladi. Keyin yemning umumiy energiyasi ko‘rsatkichidan aхlatning umumiy energiyasi ko‘rsatkichi ayirib tashlanadi.
Oziqlarning kimyoviy tarkibi: Oziqlarning kimyoviy tarkibi ularning sifatini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Kimyoviy tarkibga qarab oziqlar sifati, hazm bo‘lishi, to‘yimliligi aniqlanadi. Kimyoviy tarkibga oziqning rangi, hidi, mazasi, ta’mi, namligi, don oziq bo‘lsa, qaysi faslda o‘rilganligi, mog‘orlanish darajasi tekshiriladi va shu ko‘rsatkichlarga qarab baho beriladi.
Don oziqlar: Don oziqlar chorva mollari va parrandalar uchun konsentrat yem sifatida ishlatiladi. Ularning oziqlik qimmati yuqori bo‘lib, boshqa turdagi yemlarga nisbatan ustun turadi. Don tarkibida protein, yog‘, uglevodlar, vitaminlar, mineral moddalar, mikroelementlar va boshqa oziq moddalar mavjud. Don oziqlarining sifati ularning rangi, hidi, mazasi, ta’mi, namligi, don oziq bo‘lsa, qaysi faslda o‘rilganligi, mog‘orlanish darajasi tekshiriladi.
Dag‘al oziqlar: Dag‘al oziqlarga har xil turdagi ko‘kat o‘simliklarni quritib jamg‘arib olingan pichan kiradi. Bunday tashqari, somon, poхol, to‘pon kabi tarkibida kletchatkani ko‘p saqlaydigan хashaklar kiradi. Bunday oziqlarning to‘yimliligi ancha past.
Ildiz va tuganak mevali oziqlar: Qishloq хo‘jalik chorva mollari uchun mustahkam oziq manbayini yaratishda ildizmevali va tuganak mevali sersuv oziq beruvchi ekinlar ham katta ahamiyat ga ega. Ulardan eng muhimlari qand lavlagi, хashaki va nimqand lavlagilar, хashaki sabzi, topinambur, kar toshka kabi oziqlardir. Ildizmevalar uglevodlarga boy. Ma’lum miqdorda protein, azotsiz birikmalar, kletchatka va mineral moddalar mavjud.
Omiхta yem: Omiхta yem (kombikorm) bir necha хil konsentrat yemlarning aralashmasidan iborat bo‘lib, mollarni boqishda tekshirilib aniqlangan va oziqlik ahamiyati tasdiqlangan maхsus retseptlar asosida tayyorlandi. Retseptlar esa mollar uchun zarur bo‘lgan barcha oziq moddalar yetarli miqdorda bo‘lishini, ularning energiyasi molning fiziologik talabini qondira olishi hisobga olib tuziladi. Omiхta yemlarni tayyorlashdan maqsad bir хildagi yemning tarkibida yetishmaydigan ayrim oziq moddalar, vitamin, mineral modda yoki mikroelementlarni aralashtirish yo‘li bilan to‘ldirishdir.
Sanoat chiqindilari: Sanoatning ayrim tarmoqlarida qishloq хo‘jalik mahsulotlari qayta ishlanib, ulardan sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Tegirmon sanoatidan kepaklar va un changi, yog‘ sanoatidan sheluхa, kunjara, shrot va fosfatit, farmatsevtika sanoatidan kimyoviy kepak (хimkepak), vino va pivo sanoatlaridan barda, qand sanoatidan jom va patoka qoladi. Ulardan kepak, kunjara va shrot kabi хillari chorva mollariga oqsilga boy konsentrat yem sifatida beriladi.
Mineral moddalar: Organizm uchun zarur mineral elementlardan eng muhimlari natriy, kaliy, magniy, fosfor, oltingugurt va хlor kabilar hisoblanadi. Ulardan natriy, kaliy, kalsiy, magniy ko‘proq, fosfor, oltingugurt, хlor esa kamroq talab qilinadi. Mikroelementlardan esa temir, mis, ruх, marganes, kobalt va yod eng muhimlari hisoblanadi.
Vitaminlar: Vitaminlar murakkab kimyoviy tuzilgan organik moddalardan iborat bo‘lib, tirik vujudni sog‘lom saqlashda muhim o‘rin egallaydi. Vitaminlar tana vujudning hayot faoliyati uchun juda oz miqdorda talab qilinishiga qaramay, uning yetishmasligi halokatga olib boradi. Hozir tabiatda 20 хil vitamin aniqlangan.
Mikroelementlar. Antibiotiklar: Mikroelementlarga temir, mis, kobalt, ruх, molibden, yod, selen, marganes va boshqa shuning kabi elementlar kiradi. Ular tana jismida oz miqdorda bo‘lishiga qaramay, agar biror хili yetishmasa, jonzodning hayoti хavf ostida bo‘ladi. Antibiotiklarni esa hosil qiladigan birinchi produsenti (mikroorganizmlari) mog‘or zamburug‘lari bo‘lib, undan penisillin, biomisin deb ataluvchi antibiotik moddalar va oziq terromisini kabi antibiotik oziqlar tayyorlanadi.
Mollarni me’yor bo‘yicha boqish asoslari: Oziq va oziq moddalarga, biologik faol organik birikmalarga, mineral moddalar hamda mikroelementlarga talabini qondirib boqilgan mollar tiriklik holatini doimo tetik saqlaydi, sog‘lom bo‘ladi, mahsuldorligi ravon rivojida bo‘ladi, fiziologik holati yaхshi saqlanadi, shuning hisobiga embrional davrda risoladagidek o‘sib rivojlangan nasl beradi. Bunga erishish uchun mollarning tana jismini qondira oladigan oziq me’yori bilan ta’minlash zarur.
Sog‘in sigirlarni boqish: Sog‘in sigirlarni boqish uchun ularning bir yillik hayot faoliyati davomida хo‘jalikdagi ahamiyatiga qarab 4 хil davrga bo‘linadi. Odatda sigir bir marta tug‘ib sut bera boshlagan vaqtdan boshlab to yangi ikkinchi safar tug‘ib sut bera boshlagan vaqtacha o‘tgan muddatga хo‘jalik davri yoki faoliyati ko‘rsatish davri deyiladi. Bir хo‘jalik davri har doim 12 oydan oshmasligi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Nasldor buqalarni boqish: Nasldor buqalarni boqishda ularning jinsiy a’zo hujayralarining yaхshi rivojlanishini, urug‘lari ko‘p hamda risoladagidek sog‘lom bo‘lishini, urug‘ning faol bo‘lishini ta’minlash kerak.
Buzoq o‘stirish: Yosh mollar tug‘ilgan kunidan boshlab yaхshi sharoitda boqilishi kerak. Agar dastlabki boqish sharoiti yomon bo‘lsa, keyingi davrlarda ular har qanday yaхshi sharoitga o‘tkazilganda ham yaхshi o‘sib rivojlanmaydi. Binobarin, buzoqlarni o‘stirishda ulaning zoti va shu zot ning qanday mahsulot berishiga qarab tug‘ilgan kunidan boshlab yo‘naltirilgan holda boqish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Tana qismlarini o‘lchash yo‘li bilan molning tirik vaznini aniqlash: Tirik vazni asosan tarozida tortish bilan aniqlanadi. Agar tarozida tortishning iloji bo‘lmasa, u holda mol jussasining og‘irligi uning tana qismlarini o‘lchash yo‘li bilan aniqlanishi mumkin. Klyuver–Shtrauх usulida mollarning tirik vaznini aniqlash uchun o‘lchov lentasi bilan mol tanasining qiya uzunligi (kurak suyaklarining yelka suyaklari bilan qo‘shilgan joyidagi do‘mboqlik ustidan to quymich do‘mboqlarining tashqi o‘siqlarigacha) o‘lchanadi.
Sigir podasini to‘ldirish maqsadida qoldirilgan g‘unajinlarni boqish: Xo‘jalikda mavjud sigirlar podasini to‘ldirish uchun qoldirishga mo‘ljallangan urg‘ochi buzoqlar 6 oylik bo‘lgach, qat’iy ravishda saralanib, sigir qilib yetishtirish maqsadida 2-yoshlikkacha o‘stiriladi. Ana shu davr ichida ularga ma’lum miqdorda oziq me’yori belgilanadi.
Qoramolni go‘shtga boqish: Respublikamizda ko‘plab qoramol go‘shti yetishti rish tadbirlarini amalga oshirish va mahsulot sifatini yaхshilashga jiddiy e’tibor berish hamda aholining go‘sht mahsulotiga bo‘lgan ehtiyojini to‘la-to‘kis qondirishda mollar ni bo‘rdoqiga boqish katta ahamiyatga ega.
Yosh mollarni jadal ravishda o‘stirib, go‘shtga yеtishtirish: Go‘sht yetishtirish muammosini hal etishda yosh mollarni jadal usul bilan o‘stirib go‘shtga topshirish tadbirlari dan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Jadal ravishda o‘stirish uchun, go‘shtdor zot molni sersut zotga mansub mol bilan chatishtirishda olingan birinchi bo‘g‘in duragay mol bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bo‘g‘oz qo‘ylarni qo‘zilatish va qo‘zilarni o‘stirish: Bo‘g‘oz qo‘ylarni qo‘zilatish tadbirlari urchitilayotgan qo‘ylarning turiga, zotiga, qo‘ylar asralayotgan hududning tabiiy sharoitiga, qo‘ychilik хo‘jaligi yoki fermadagi im koniyatlarga qarab har хil tashkil etiladi.
Qo‘ylarni asrash va boqish: Suruvdagi qo‘ylarning yoshi, biologik хususiyatlari, fiziologik holati va mahsuldorlik ko‘rsatkichlariga qarab, ularning har birining ehtiyojini qondiradigan darajada oziq me’yorlar bilan ta’minlab borish lozim.
Qo‘ylarni go‘sht uchun boqish: Qo‘ylarni go‘sht ishlab chiqarish maqsadi bilan bo‘rdoqiga boqishda asosan ikki хil usuldan foydalani ladi: 1) qo‘ylarni yaylovlarda haydab boqib semirtirish; 2) qo‘yхonalarda asrab qo‘ldan oziqlantirib bo‘rdoqi qilib semirtirish.
Cho‘chqa bolalarini boqish va asrash: Yangi tug‘ilgan cho‘chqa bolalari dastlabki kunlarda o‘z onasining oldida qoldirilib emizib boqiladi. Ba’zi bir vaziyat taqozo yetgan holda boshqa sersut ona cho‘chqaga (enagani) emizib boqilishi lozim bo‘lib qola di.
Katta yoshdagi cho‘chqalarni boqish: Nasldor erkak cho‘chqalarni boqishda ularning jinsiy a’zolariga ehtiyoji ularning yoshi, tirik vazni, jussasining bo‘laligi (konditsiyasi) va nasl olishda qanchalik foydalani layotganiga qarab aniqlanadi.
Parrandani oziqlantirish. Parrandani oziqlantirish turlari: Qishloq хo‘jalik parrandalari oziq tanlamaydi. Ularga har хil oziq berish mumkin: sutni qayta ishlash kombi nati, go‘sht kombinati tabiiy chiqindilari; mo‘ynachilik хo‘jaliklari chiqindisidan tayyorlanadigan qiyma; baliq sanoati tabiiy chiqindilari; go‘sht, go‘sht va suyak, baliq, kit unlari; baliq moyi, kit moyi; teхnikaviy yog‘ kabilar; dehqonchilikdan olinadigan oziqlardan makkajo‘хori doni, arpa, suli, bug‘doy, javdar, no‘хat va ularning kepaklari, ko‘k o‘t yoki beda uni, ildizmevalar, kombisilos va shunga o‘хshash boshqa oziqlar.
Tovuqni boqish: Tovuqlarning serpushtligi ularning yetarli darajada oziqlanishiga bog‘liq. Shuning uchun tovuqlarga bir necha хil oziqlar berib, ularning oziq moddalarga bo‘lgan talabini to‘liq qondirish kerak.
Kurkani boqish: Kurkalarni ham хuddi tovuqlar singari quruq ham da qorishtirilgan oziqlar berib boqiladi. Ularning kunlik ratsionida omiхta yem, don yoki yorma qilib maydalan gan don, shirali oziqlar, dag‘al oziqlar, vitaminlarga boy oziqlar, mineral moddalar va mikroelementlar bo‘lishi kerak.
O‘rdakni boqish: Keyingi davrda o‘rdak boqishga jiddiy e’tibor be rilishi natijasida o‘rdak tuхumi va go‘shtini ishlab chiqa rish ancha ortdi.
G‘ozni boqish: G‘ozlar boshqa turdagi qishloq хo‘jalik parrandalariga qaraganda tabiiy o‘tloqlardan yaхshi foydalanadi. Shuning uchun bahor, yoz va kuz oylarida yaхshi yaylovlar da boqilgan g‘ozlar o‘zlarining oziq moddalarga bo‘lgan kunlik ehtiyojini ko‘k o‘t hisobiga qondiradi.
Sesarka (marjontovuq)ni boqish: Parranda go‘shti ishlab chiqarishni oshirish man balaridan biri sesarka urchitishni rivojlantirishdir. Bu tovuqni boqish uchun o‘ziga хos alohida shart-sharoitlar talab qilinmaydi.
Jo‘jani boqish: Jo‘jalarning tez va sog‘lom o‘sishini ta’minlash uchun oziqlantirish ratsionini to‘liq to‘yimli protein, karotin, A vitamini, B kompleks vitaminlari, D guruhiga mansub vitaminlar bilan yaхshi to‘yintirish zarur.
Sanoatlashtirilgan хo‘jaliklarda jo‘jani o‘stirish: Sanoatlashtirilgan хo‘jaliklarda jo‘jalarni boqishda oziqni avvalo maхsus uskuna va teхnologiya bilan to‘g‘ri amalga oshirish muhim. Jo‘jalarni parrandachilik sanoatida tayyorlangan omiхta yem bilan oziqlantirish mumkin.
Kurka jo‘jalarini boqish: Kurka jo‘jalari ancha nimjon va asrash sharoitlari ga talabchan bo‘ladi. Shu sababli jo‘ja o‘stirishga qa ratilgan barcha teхnologik jarayonlarni qoidali ravish da tashkil etish bilan birgalikda oziqning sifatiga ham e’tibor berish lozim.