Musiqa nazariyasi fanidan ma’ruzalar matni

Ushbu kitob Oʻzbekiston Davlat San'at va Madaniyat Instituti uchun "Musiqa Nazariyasi" fanidan tayyorlangan ma'ruzalar matnidir. Unda musiqa nazariyasining asosiy tushunchalari, jumladan, tovush xususiyatlari, nota yozuvi, kalitlar, alteratsiya belgilari, metr va oʻlchovlar, ritm, sinkopa, temp, dinamika, artikulyatsiya uslublari, ladlar, intervallar, akkordlar va ularning turlari hamda aylanalari batafsil yoritilgan. Shuningdek, turli musiqa asarlaridan namunalar keltirilib, nazariy bilimlarni amaliyotda qoʻllashga koʻmaklashadi.

Asosiy mavzular

Musiqaviy tovushning fizik xususiyatlari: Tovushning balandligi, qattiqligi, choʻzimi va tembr kabi xususiyatlari. Balandlik tebranish tezligi bilan, qattiqlik amplitudasi bilan, choʻzim davomiylik bilan, tembr esa tovushning rang barangligi bilan bogʻliq ekanligi tushuntiriladi.
Nota yozuvi. Kalitlar. Alteratsiya belgilari: Nota yozuvining asosiy unsurlari (nota yoʻli, notalar, kalitlar), ularning vazifasi va qoʻllanilishi haqida maʼlumot beriladi. Diyez, bemol, bekardan iborat alteratsiya belgilari, ularning tovushga ta'siri va nota yozuvida qoʻllanilishi tushuntiriladi.
Musiqiy tizim. Tovushlarning harfiy tizimi. Asosiy pogʻonalar va ularning nomlari: Musiqiy tovushlar tizimi, tovushqator, pogʻonalar, ularning nomlanishi va lotin alifbosida belgilanishi haqida maʼlumot beriladi. Oktava, uning boʻlinishi va harfiy belgilanishi, Registrlar, Forte piano klaviaturasidagi nota joylashuvi batafsil yoritilgan.
Xalq musiqa ladlari: Xalq musiqa ladlarining klassifikatsiyasi, ularning tuzilishi va tavsiflari. Ioniy, Eoliy, Miksolidiy, Lidiy, Frigiy, Doriy ladlarining tavsifi va ularning tuzilishi, shu jumladan, alteratsiya belgilari bilan yoki ularsiz tuzilishi haqida maʼlumot beriladi.
Oddiy metr va oʻlchovlar. Oddiy oʻlchovlardagi choʻzimlarning turkumlanishi: Metr tushunchasi, uning turlari (oddiy va murakkab), oʻlchovlar, takt, ularning tuzilishi va qoʻllanilishi haqida maʼlumot beriladi. Oddiy oʻlchovlar (ikki va uch hissali) va ularning namunasi koʻrsatilgan.
Murakkab metr va oʻlchovlar. Murakkab taktlarda choʻzimlarning guruhlanishi: Murakkab metrning turlari (bir turdagi, aralash, oʻzgaruvchan) va ularning tuzilishi, misollar bilan tushuntiriladi. Murakkab metrlar - ikki va uch hissali metrlar qoʻshilishi natijasida hosil boʻlishi, aralash metrlar va oʻzgaruvchan metrlar haqida maʼlumot berilgan.
Ritm. Choʻzimlarning asosiy va erkin ravishda turkumlanishi: Ritm, uning musiqadagi oʻrni, metrik va ritmik aksentlar, punktir ritm, sinkopali ritm va ularning qoʻllanilishi haqida maʼlumot beriladi. Choʻzimlarning asosiy va erkin boʻlinishi tushuntiriladi.
Sinkopa. Sinkopaning turlari: Sinkopa – ritmik aksentlarning notoʻgʻri taqsimlanishi natijasida hosil boʻladigan hodisa. Sinkopaning turlari (taktaro, ichki, hissa ichidagi) va ularning misollari keltirilgan.
Temp va Dinamika: Temp – musiqiy asar ijro sur'ati va tezligini bildiradi. Uning turlari (vazmin, oʻrtacha, tez) va ularga qoʻshimcha izohlar berilgan. Dinamika – tovush kuchini bildiradi. Uning turlari (forte, piano, mezzo forte va boshqalar) va oʻzgaruvchanlik belgilari hamda artikulyatsiya uslublari (ligato, stakkato, markato va boshqalar) tushuntiriladi.
Intervallar. Son va sifat miqdori: Interval – ikki tovush orasidagi masofa. Intervallarning son va sifat jihatdan turlari, ularning tuzilishi va nomlanishi haqida maʼlumot berilgan. Diatonik va xromatik intervallar, ularning oʻzaro farqlari va aylanishi ham tushuntirilgan.
Akkordlar. Uchtovushlik va uning turlari: Akkord – uch yoki undan ortiq tovushlarning bir vaqtda uygʻunlashib kelishi. Uchtovushlikning turlari (major, minor, orttirilgan, kamaytirilgan) va ularning tuzilishi, aylanishlari haqida maʼlumot berilgan.
Septakkordlar va Dominantseptakkord: Septakkord – toʻrtta tovushdan iborat akkord. Uning turlari (majorli, minorli, kamaytirilgan) va ularning aylanishlari, dominantseptakkord va uning tavsifi hamda tuzilishi tushuntirilgan.
Yetakchi va Subdominantseptakkordlar: Yetakchi septakkord (VII7) va Subdominantseptakkord (SII7)larning tuzilishi, tavsifi, ularning aylanishlari va yechilishi haqida maʼlumot beriladi.