Tarixiy toponimika

Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi tomonidan tasdiqlangan boʻlib, “Tarixiy toponimika” fanidan bakalavriat bosqichi talabalari uchun oʻquv qoʻllanma sifatida yaratilgan. Unda toponimika fanining rivojlanishi, oʻrganilayotgan ob’yektlarning turlari, geografik nomlarning tarixiy manbalarda aks etishi, xususan qadimgi yozma, arxeologik va lingvistik tadqiqotlar natijasida olingan maʼlumotlar, qadimgi Eron, hind, xitoy va yunon manbalarida Markaziy Osiyo toponimikasi haqida keltirilgan maʼlumotlar, oʻrta asr arab muarrixlarining asarlari va tarixiy kartalari, Mahmud Qoshg’ariyning “Devoni lug’otit turk” asari va “Jahon tasviri” tarixiy kartasidagi toponimik maʼlumotlar, yevropada yaratilgan tarixiy kartalarda O’rta Osiyo toponimlari, O’zbekiston Respublikasi etnonimlari, oronimlari va gidronimlari, O’zbekiston shaharlarining toponimikasi, Namangan viloyati shaharlari va qishloqlari toponimikasi kabi muhim masalalar atroflicha yoritilgan. Qoʻllanmada keltirilgan maʼlumotlar mamlakatimizning boy tarixiy-madaniy merosini va hududiy birliklarining nomlanish qonuniyatlarini o’rganishda muhim rol o’ynaydi.

Asosiy mavzular

Kirish: Toponimika atamasining kelib chiqishi, geografik nomlar va kishi ismlarini oʻrganadigan fan sifatida shakllanishi, rivojlanishi va boshqa fanlar bilan aloqadorligi haqida maʼlumot beriladi.
Toponimika – tarixiy manba: Toponimikaning fan sifatida shakllanishi, rivojlanishi, geografik nomlar, ularning turlari, tadqiqot usullari, geografik nomlarning yozilishi va standartlashuvi hamda toponimikaga oid tayanch iboralar va nazorat savollari haqida maʼlumot beriladi.
O’rta Osiyo tarixiy toponimiyasining manbalari: O’rta Osiyo va uning geografik nomlari toʻg’risidagi eng qadimgi maʼlumotlar "Avesto", Eron yozuvlari, hind va xitoy manbalarida, yunon manbalarida keltirilgan maʼlumotlar tahlil qilinadi.
O’rta asr yozma manbalarida qadimgi toponimlar: Abu Rayhon Beruniy asarlari va “Hudud ul-Olam” asari, Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari va Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida keltirilgan qadimgi toponimlar haqida maʼlumot beriladi.
Tarixiy kartalarda makrotoponim va gidrotoponimlar: XIV – XV asrlarda Yevropada yaratilgan tarixiy kartalarda O’rta Osiyo toponimlari, jumladan daryo va togʻ nomlari haqida maʼlumot beriladi.
Tarixiy toponimiyani o’rganishning nazariy, ilmiy va uslubiy asoslari: hududiylik, tarixiylik va til jihatdan mansublilik: Tarixiy toponimiyani o’rganishda hududiylik, tarixiylik va til jihatdan mansublilik, geografik nomlar muayyan hududga ajralgan holda emas, balki o’sha hudud bilan, u yerdagi tabiiy-tarixiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan bog’liq holda o’rganilishi haqida maʼlumot beradi.
Tarixiy toponimiyaning substrati – o`zagi hamda nom yasovchi leksema – komponentlari: Toponimlarning tarixiy imlosi va geografik nomlarning yozilishi, jumladan, turkiy tillarda uchraydigan nomlar, ularning kelib chiqishi va o’zgarishlari haqida maʼlumot beradi.
O’zbekiston Respublikasi etnonim, oronim va gidronimlari: O’zbekiston etnonimlari, oronimlari va gidronimlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari va kelib chiqishi haqida batafsil maʼlumot beriladi.
O’zbekiston shaharlari toponimikasi: O’zbekistonning turli viloyatlaridagi shaharlar va ularning toponimikasi, jumladan Andijon, Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Jizzax, Xorazm, Nukus, Buxoro va boshqa shaharlarning toponimikasi haqida batafsil maʼlumot beradi.
Namangan viloyati shahar va qishloqlari toponimikasi: Namangan shahri va Namangan viloyatidagi shaharlar va qishloqlarning toponimikasi, jumladan Namangan, Uychi, Uchqo’rg’on, Chortoq, Yangiqo’rg’on, Norin, Pop, Chust, Mingbuloq, To’raqo’rg’on, Kosonsoy, G’urumsaroy, Oqbuloq, Chorkesar, Zarafshon kabi joy nomlarining kelib chiqishi haqida batafsil maʼlumot beradi.
Xulosa: O’quv qo’llanma natijalari bo’yicha asosiy xulosalar va qayd etilgan muhim jihatlar umumlashtiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: Kitobda foydalanilgan ilmiy adabiyotlar va manbalarning ro’yxati keltiriladi.