Абдулхамид Чўлпоннинг ижтимоий-фалсафий қарашларида миллий ва умуминсоний кадрялар диалектикасини мужассамлашиши.

Ushbu tadqiqot Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 24-oktabrdagi Oliy Majlis palatalari qoʻshma majlisida soʻzlagan maʼruzasida belgilab berilgan muhim vazifalar, jumladan, mamlakatimizni 2017-2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishini amalga oshirish boʻyicha «Yuksalish davri» deb nomlangan harakatlar strategiyasi asosida tayyorlangan. Ushbu strategiyada belgilab berilgan muhim vazifalar, xususan, mamlakatimizni 2017–2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishini amalga oshirishga qaratilgan Oʻzbekiston Respublikasi “Harakatlar strategiyasi” talablariga mos ravishda milliy maʼnaviyatni rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlari, umumxalq “Ma’naviyat – milliy yuksalish gʻoyasining asosiy manbai” shiori ostida amalga oshirilgan ishlar va ushbu yoʻnalishlarni hayotga tatbiq etishning dolzarb masalalari, shuningdek, ushbu yoʻnalishlarni amalga oshirish boʻyicha amalga oshirilgan ishlar va ushbu yoʻnalishlarni amalga oshirishga qaratilgan Oʻzbekiston Respublikasi “Harakatlar strategiyasi” talablariga mos ravishda milliy maʼnaviyatni rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlari, umumxalq “Ma’naviyat – milliy yuksalish gʻoyasining asosiy manbai” shiori ostida amalga oshirilgan ishlar va ushbu yoʻnalishlarni hayotga tatbiq etishning dolzarb masalalari, shuningdek, ushbu yoʻnalishlarni amalga oshirishga qaratilgan tadqiqot olib borilgan.

Asosiy mavzular

Abdulhamid Choʻlpon ijodining falsafiy tafakkurni shakllantirishdagi ahamiyati: Ushbu qismda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 24-oktabrdagi Oliy Majlis palatalari qoʻshma majlisida soʻzlagan maʼruzasida belgilab berilgan muhim vazifalar, jumladan, mamlakatimizni 2017-2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishini amalga oshirishga qaratilgan Oʻzbekiston Respublikasi “Harakatlar strategiyasi” talablariga mos ravishda milliy maʼnaviyatni rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlari, umumxalq “Ma’naviyat – milliy yuksalish gʻoyasining asosiy manbai” shiori ostida amalga oshirilgan ishlar va ushbu yoʻnalishlarni hayotga tatbiq etishning dolzarb masalalari, shuningdek, ushbu yoʻnalishlarni amalga oshirishga qaratilgan Oʻzbekiston Respublikasi “Harakatlar strategiyasi” talablariga mos ravishda milliy maʼnaviyatni rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlari, umumxalq “Ma’naviyat – milliy yuksalish gʻoyasining asosiy manbai” shiori ostida amalga oshirilgan ishlar va ushbu yoʻnalishlarni amalga oshirishga qaratilgan tadqiqot olib borilgan.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar dialektikasini mujassamlashishi: Abdulhamid Choʻlponning ijodida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning oʻzaro uygʻunlashuvi va bu jarayonda falsafiy tafakkurning oʻrni tahlil qilinadi. Choʻlponning sharq falsafasi bilan oʻzbek milliy qadriyatlarini uygʻunlashtirgan holda yaratgan asarlari, uning ijodida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uygʻunlashuvi asos qilib olinadi. Bu jarayonda Oʻzbekiston madaniyatining jahon sivilizatsiyasi bilan rivojlanishiga taʼsiri ham koʻrsatilgan.
Sharq va Gʻarb muammolarining falsafiy tahlili: XX asrda Sharq va Gʻarb muammolarining falsafiy tahlili Choʻlpon ijodida oʻziga xos shaklda namoyon boʻlgan. Uning Sharq mamlakatlarining Gʻarb imperializmi tomonidan bosib olinishi, mustaqillik yoʻlidagi harakatlar va sharq mamlakatlarining oʻziga xosliklarini saqlash kabi masalalarni koʻtarib chiqqani koʻrsatilgan.
Xalqchillik va milliy oʻziga xoslik masalasi: Choʻlpon falsafasida xalqchillik turli koʻrinishlarda namoyon boʻladi: xalqning ijtimoiy hayotida sodir boʻlayotgan hodisalarni koʻtarib chiqish, unga munosabat bildirish, mamlakat ahvolining falsafiy inʼikosini yaratish. Millat tarixi va istiqboli bilan bogʻliq masalalarda mushtaraklik va oʻziga xos murakkab jarayonlar haqida fikr bildiruvchi obrazlar yaratish, vatanparvarlikni insonparvarlik maqomida, insonparvarlikni vatanparvarlik qudratida koʻrish va tasvirlash kabi jihatlar tahlil qilinadi.
Xulosa: Xalqimiz ma'naviy yuksalishida muhim o'rin tutgan Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Cho'lpon ijodini g'oyaviy tafakkurning oʻziga xos gʻoyaviy-ma'naviy in'ikosi deyish mumkin. Zero, ma'rifatchilik harakati va jadid adabiyoti Turkistonning XX asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy hayotida tarixiy vazifani bajardi. Bu davrda madaniy jarayonning mavzu doiralari kengaydi, bevosita millat va mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayoti bilan bog'liq voqealarni aks ettira boshladi. XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy-tarixiy muhit yangicha fikrlaydigan, millat va mamlakat taqdiriga befarq qaramaydigan ijodkorlarni shakllantirdi. Cho'lpon ana shu muhitda ulg'ayib, so'ngra oʻzining yangi ijodiy yoʻli va obrazlar dunyosiga hamda mustaqil ma'naviy qarashlariga ega boʻlgan ijodkor sifatida namoyon boʻldi. U oʻzbek xalqining XX asr birinchi yarmida ijod qilgan adiblari orasida original falsafiy ifoda imkoniyatlariga ega boʻlgan shaxs sifatida tarixda qoldi, sharq va g'arb falsafiy tafakkurining romantik chashmalaridan bahramand boʻlgani holda falsafiy ijodda serqirra va sermazmun ma'naviy meros qoldirdi. Cho'lpon ilmiy-ma'rifiy merosimiz uchun «Kecha va kunduz» singari ajoyib roman, «Yorqinoy» kabi romantik drama qoldirgan bo'lsada, u asosan, ruhiyat mutafakkiri, orzular kuychisi, erksevar adib sifatida mashhurdir. Uning falsafiy qarashlari asosan poeziyasida, ijodiy uslubidagi romantik tasvir vositalari esa erk, istiqbol, ozodlik kabi ulug'vor gʻoyalar bilan sugʻorilgan ijodiy faoliyatida aks etadi. Cho'lpon qarashlarining nazariy-g'oyaviy asoslari jadid-ma'rifatchilik harakatining asosiy maqsadlari bilan uyg'un boʻlib, uning ijodkor sifatida shakllanishidagi ob'ektiv va sub'ektiv omillar hamda g'oyaviy tamoyillari quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi: Birinchidan, Abdulhamid Cho'lpon sharq mumtoz she'riyatida aks etgan voqelikdagi ruh, tuygʻu va g'oyalar ifodasini ramziy obrazlar, tashbehlar va tasvirlar orqali berishga asoslangan romantik ifoda uslubini XX asr ijtimoiy-tarixiy voqealarini aks ettirishda qoʻlladi va bu uslubda original asarlar yaratishga erishdi. Ikkinchdan, Cho'lpon «sharq» atamasidan umumlashma obraz sifatida, ya'ni mustamlakachilikdan azob chekayotgan mamlakatlar, xususan, Turkiston taqdiri va ahvolini ijtimoiy-gʻoyaviy jihatdan tasvirlash vositasi sifatida foydalanadi. Xuddi shuningdek, «Gʻarb» ham koʻhna sharqni xoʻrlayotgan obraz sifatida ta'riflanadi. Mutafakkirning sharq va g'arbga bag'ishlagan she'rlarida romantik uslubga xos tasvirlashdan koʻra, ta'kidlash tamoyili ustuvorroqdir. Uchinchidan, «Sharq» va «Gʻarb» obrazlariga bag'ishlangan she'rlarining romantik uslubida mutafakkirning vatanparvarlik jasorati, xususan, sharq timsolidagi Turkiston xalqlarining iztirobi va mustaqillik uchun kurashga chorlovchi chaqiriqlar poetik ohang va ijtimoiy-gʻoyaviy g'oyalar bilan yoʻgʻrilgan. To'rtinchidan, Cho'lpon ijtimoiy-gʻoyaviy olami tor mahalliychilik va millatchilikdan koʻra, xalq ma'naviyatini yuksaltirish, uni jahon falsafiy madaniyatidan bahramand etuvchi milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg'unlashtirishga qaratilgan. U madaniyatlar taraqqiyotidagi eng asosiy tamoyil bu xalqlar va mamlakatlar milliy merosining oʻzaro taʼsiri va boyishidir, deb bildi. Zero, Shekspirning shoh asari «Gamlet» ning Cho'lpon tomonidan oʻzbek tiliga tarjima qilinishi buning isbotidir.