Qashqadaryo xalq dostonlari onomastikasi (Qora baxshi Umirov, Umir shoir Safarov, Qodir baxshi Rahimov dostonlari misolida)
Ushbu dissertatsiya avtoreferati Qashqadaryo xalq dostonlaridagi onomastik birliklarning leksik-semantik, struktur va lingvopoetik xususiyatlarini tadqiq etishga bag'ishlangan. Tadqiqotda "Oyparcha", "Nurali va Semurg'", "Kelinoy yoki Norguloy", "Oychinor" va "Jorxun Maston" kabi dostonlardagi antroponim, toponim, zoonim, astronim, etnonimlar turlari bo'yicha tasniflanib, ularning kelib chiqishi, ma'nolari va qo'llanishi o'rganilgan. Xususan, dostonlarda qo'llangan nomlarning lingvopoetik xususiyatlari, ularning badiiy matnda qo'llanishi hamda o'zbek tilshunosligidagi o'rni haqida atroflicha to'xtalib o'tilgan. Tadqiqot natijalari o'zbek onomastikasini boyitishga va ushbu mavzu bo'yicha o'tkaziladigan tadqiqotlar uchun muhim manba bo'lib xizmat qilishi ta'kidlangan.
Asosiy mavzular
- Tadqiqot mavzusining dolzarbligi va zarurati: Jahon tilshunosligida onomastika sohasining lingvokulturologik, pragmalingvistik, etnolingvistik hamda psixolingvistik xususiyatlarini o'rganish til tizimi taraqqiyoti va takomilida muhim ahamiyatga ega. Xalq dostonlaridagi onomastik birliklarning leksik-semantik, struktur va lingvopoetik xususiyatlarini tadqiq etish o'zbek tilshunosligi uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
- Muammoning o'rganilganlik darajasi: Xalq dostonlaridagi onomastik birliklarni jahon va o'zbek tilshunosligida o'rganish bo'yicha ko'plab ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Jumladan, Dj.Mill, B.Rassel, O.Yespersen, Y.Kurilovich, P.A.Florenskiy, A.F.Losev, A.A.Reformatskiy, V.V.Vinogradov singari olimlar hamda G.A.Xaburgayev, T.D.Suslova, Y.A.Karpenko, O.I.Fonyakova, N.I.Zubov, V.I.Suprun, L.V.Shulunova, R.G.Yagafarov, V.V.Anisimov, A.A.Novichikovlar folklor va badiiy asarlar matnidagi onomastik birliklarni tadqiq etganlar.
- Tadqiqotning maqsadi: Qashqadaryo xalq dostonlarida qo'llangan onomastik birliklarning semantik, struktur va lingvopoetik xususiyatlarini ochib berishdan iborat.
- Tadqiqotning vazifalari: Qashqadaryo xalq dostonlari matnida qo'llangan antroponim, toponim, zoonim, astronim, etnonimlarni toʻplash va tizimlashtirish; badiiy va folklor asarlarida qoʻllangan onomastik birliklarning oʻrni va ularni oʻrganishning amaliy va nazariy metodologik asoslarini yoritish; jahon va dunyo tilshunosligi, turkiyshunoslik va oʻzbek tilshunosligida folklor onomastikasi muammolarining oʻrganilish tarixini sharhlash; Qashqadaryo xalq dostonlarida qoʻllangan onomastik birliklarni lug'aviy-ma'noviy xususiyatlariga koʻra guruhlarga ajratish, ularning mavjud lingvistik hamda ensiklopedik lug'atlarda berilgan ma'nolarini takomillashtirish; Qashqadaryo xalq dostonlarida qo'llangan onomastik birliklarning intertekstuallikni ta'minlash, ekspressivlikni ifodalash kabi lingvopoetik xususiyatlarini oʻrganish.
- Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Xalq dostonlaridagi onomastik birliklarning turli tillarga mansubligi va shakllanish modellarini aniqlash; kompozitsiya, affiksatsiya usullarini tahlil qilish; leksik-semantik, struktur, etimologik va lingvopoetik xususiyatlarini ochib berish.
- Tadqiqotning amaliy natijasi: O'zbek onomastikasini va Qashqadaryo xalq dostonlari o'rnini belgilash; "Qashqadaryo xalq dostonlari onomastik birliklarining qisqacha izohli lug'ati"ni yaratish; o'quv jarayonida foydalanish uchun manba sifatida ishlatish.
- Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Olingan natijalar asosida radioeshittirishlar tayyorlash va ularda foydalanish.
- XULOSA: Qashqadaryo xalq dostonlaridagi onomastik birliklar o'zbek xalqi va boshqa xalqlarning o'tmishini, madaniyatini aks ettiruvchi lingvomadaniy birlik sifatida ahamiyatli. Antroponimlar tarixiy shaxs nomlari, laqablar, badiiy qahramon nomlari, mifik va diniy-situativ nomlar kabi leksik-semantik guruhlarga ajratilgan. Dostonlarda qo'llangan nomlarning ko'pchiligi murakkab va qo'shma tarkibli bo'lib, ularning shakllanishida onomastik indikatorlar muhim rol o'ynaydi. Nomlarning aksariyati arab, fors-tojik va yahudiy tillaridan o'zlashgan. Tadqiqotda "Oyparcha", "Nurali va Semurg", "Jorxun maston", "Kelinoy yoki Norguloy" va "Oychinor" dostonlaridagi atoqli otlarning ayrimlari arxaiklashgan, ko'pchiligi esa hozirgi kunga qadar faol qo'llanilib kelinayotgan nomlardir. Turkic kelib chiqishli nomlar asosan toponimlar, oronimlar, gidronimlarda keng qo'llangan.