Biologiya 10-sinf
Ushbu darslik, o'rta ta'lim muassasalarining 10-sinfi o'quvchilari uchun biologiya fanini o'rganishda qo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Unda biologiya fanining asosiy tushunchalari, hayotning molekulyar darajasidan to organizm darajasigacha bo'lgan qonuniyatlar yoritilgan.
Asosiy mavzular
- Biologiya - Hayot Haqidagi Fan: Biologiyaning tarmoqlari, ilmiy tadqiqot metodlari va muammolari ta'riflangan. Biologiya fanining ahamiyati va kelajak istiqbollari ko'rsatilgan.
- Hayot Mohiyati va Tiriklikning Xususiyatlari: Hayotning asosiy xossalari, kimyoviy tarkibning birligi, strukturaviy tuzilish birligi, ochiq sistemaligi, moddalar va energiya almashinuvi, o'z-o'zini yangilash, ko'payish xossasi, o'sish va rivojlanish, o'z-o'zini idora qilish, ta'sirlanish, irsiyat va o'zgaruvchanlik kabi tushunchalar yoritilgan. Hayotning tuzilish darajalari va ularning o'ziga xosliklari ta'kidlangan.
- Hayotning Molekula Darajasi: Biologik molekulalar, ularning tuzilishi va biologik ahamiyati, organik birikmalar, uglevodlar, oqsillar, nuklein kislotalar, lipidlar kabi mavzular o'rganilgan. Makromolekulalarning tuzilishi va xususiyatlari, ularni laboratoriya sharoitida o'rganish usullari muhokama qilingan.
- Tirik Organizmlarning Kimyoviy Tarkibi: Makroelementlar, mikroelementlar, anorganik birikmalar, organik birikmalar, kationlar, anionlar, buferlik, gidrofil va gidrofob moddalar haqida ma'lumot berilgan. Suvning hujayradagi funksiyalari izohlangan.
- Oqsillar va Nuklein Kislotalar: Aminokislotalar, ularning turlari, oqsillarning tuzilishi, fermentlar va ularning vazifalari haqida ma'lumot berilgan. DNK va RNK tuzilishi, vazifalari yoritilgan. Transkripsiya va translatsiya jarayonlari ta'riflangan.
- Hayotning Hujayra Darajasi: Hujayra tuzilishi, uning tarkibiy qismlari, organoidlar, yadro haqida ma'lumotlar berilgan. Hujayraning yaxlit tizim sifatidagi xususiyatlari, komponentlarning o'zaro munosabatlari tushuntirilgan.
- Moddalar Almashinuvi: Hujayra va tashqi muhit o'rtasidagi modda va energiya almashinuvi, plastik va energetik almashinuv, metabolizm, metabolitlar kabi tushunchalar ta'riflangan.
- Plastik Almashinuv. Fotosintez. Xemosintez: Fotosintez va xemosintez jarayonlari mohiyati, yorug'lik va qorong'ilik bosqichlari reaksiyalari yoritilgan. Fotosintezning ahamiyati ta'kidlangan.
- Hujayra Tiriklikning Irsiy Birligi: DNK reduplikatsiyasi, transkripsiya, translatsiya, genetik axborot kabi tushunchalar ta'riflangan. Hujayrada irsiy axborotning amalga oshirilishi mexanizmlari batafsil bayon etilgan.
- Hujayraning Hayotiy Sikli: Mitoz va meyoz bo'linish jarayonlari, interfazaning davrlari, xromosomalarning tuzilishi va funksiyalari to'liq tushuntirilgan. Mitozning biologik ahamiyati ta'kidlangan.
- Tirik Organizmlarning Oziqlanishga Ko'ra Turlari: Avtotrof va geterotrof organizmlar, ularning farqlari, oziqlanish usullari, golozoy, saprofit, parazit oziqlanish usullari izohlangan.
- Organizmning Ko'payishi: Jinssiz va jinsiy ko'payish, ularning turlari, ahamiyati ta'riflangan. Vegetativ ko'payish usullari misollar bilan keltirilgan.
- Ontogenez: Lichinkali rivojlanish, tuxumda rivojlanish, bachadonda rivojlanish, embrional va postembrional davrlar haqida ma'lumot berilgan. Gomeostaz va bioritmlar kabi tushunchalar izohlangan.
- G. Mendelning Irsiyat Qonunlari: Monoduragay, diduragay va poliduragay chatishtirish, to'liq va chala dominantlik, tahliliy chatishtirish, irsiyatning xromosoma nazariyasi batafsil yoritilgan.
- Odam Evolutsiyasining Asosiy Bosqichlari: Antropologiya fani, odamning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi, arxantroplar, paleoantroplar, neoantroplar haqida ma'lumotlar berilgan. Irqlar va ularning kelib chiqishi izohlangan.
- Organik Olam Evolutsiyasi: Divergensiya, parallelizm, konvergent evolutsiya, biologik progress, aromorfoz, idioadaptatsiya va umumiy degeneratsiya kabi tushunchalar ta'riflangan. O'zgarish tiplari va ularning ahamiyati ko'rsatilgan.